ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :-

ਅੱਠਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ : ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ :: ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਇਕ ਰਾਤ ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਤਾਈ। ਸਿੰਘ ਗੁਰੀਲਿਆਂ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਕੇ ਉਸਦੀ ਰਸਦ, ਕੁਝ ਘੋੜੇ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਲੁੱਟ ਲਏ। ਅਬਦਾਲੀ ਕੋਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਾਲੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਦੇਖ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੰਡੇਦਾਰ ਝਾੜੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ।
ਮੁਗਲਾਂ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਮੇਂ ਸਿੰਘ ਨਿਰਪੱਖ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਦੋਹੇਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਨ। ਮਾਣੂਪੁਰ  ਦੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਛੇਤੀ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਜਿੰਨਾਂ ਸਾਮਾਨ ਸਮੇਟ ਸਕਿਆ, ਸਮੇਟ ਕੇ ਕੰਧਾਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਰਾਈ ਰਾਈ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਅਬਦਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਹ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੱਚੀ-ਪੱਚੀ, ਤੀਹ-ਤੀਹ ਦੇ ਗੁਰੀਲਾ ਦਸਤੇ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਚਨਾਬ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਉਸਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ, ਹਥਿਆਰ ਤੇ ਘੋੜੇ ਖੋਹ ਲਏ। ਚਤੁਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦਾ ਰੁਕ ਰੁਕ ਕੇ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਅਟਕ ਦੇ ਇਸ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਧਾਕ ਬੈਠ ਗਈ।
ਇਕ ਚਤੁਰ ਸਿੰਘ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਇਕ ਤੋਂ ਇਕ ਵਧਕੇ ਯੋਧੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਘਰਾਂ ਵਿਚ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਚਰਚੇ ਸਨ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਸੁਣਦਾ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਉਂਗਲ ਨੱਪ ਬਹਿੰਦਾ।
“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਨੇ, ਮੌਤ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ !”
“ਮਿੱਟੀ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਤੁਹਾਡੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਏ...ਫਰਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਮੌਤ ਦਾ ਭੈ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ਅਸ਼ੀ ਚੂਹੇ ਬਣ ਕੇ ਖੁੱਡਾਂ ਵਿਚ ਵੜ ਜਾਂਦੇ ਆਂ।”
“ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾਂ ਬਈ ਖੰਡੇ-ਬਾਟੇ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਕਰਾਮਾਤ ਏ, ਜਿਹੜੀ ਚੂਹਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਏ। ਬਾਜ ਨਾਲ ਚਿੜੀਆਂ ਲੜਾ ਦਿੰਦੀ ਏ। ਮੁਗਲਾਂ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁਡਾਅ ਦਿੰਦੀ ਏ।”
“ਛੱਕ ਲੈ ਤੂੰ ਵੀ ਖੰਡੇ-ਬਾਟੇ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਫੇਰ ਤੇ ਬਣ ਜਾਅ ਸ਼ੇਰ। ਚੂਹਾ ਬਣ ਕੇ ਜਿਉਣਾ ਵੀ ਕੋਈ ਜਿਉਣਾ ਏਂ?”
ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਉਦੋਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਬਰਸਾਤ ਵਿਚ ਖੁੱਬਾਂ ਉਗਦੀਆਂ ਨੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਧਰੋਂ ਉਧਰੋਂ ਉਭਰ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਣੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਬੱਚੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜਬਾਨ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਇਹ ਜਨਤਾ-ਜਨਾਰਧਨ ਸਲਾਮਤ ਹੈ, ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਦਮੀਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਣ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ¸ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣ ਗੀਆਂ।
ਪਿੱਛੇ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਖਤੀ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋਈ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪਹੁੰਚੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਦਿਨ ਬਿਤਾਏ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ¸ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਖਿੜ ਜਾਂਦੇ। ਨਿੱਜੀ ਸਾਹਸ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਝਗੜਿਆਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚ ਬਣਾਉਂਦੇ। ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੀ, ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਵਿਚ ਲੁੱਟੇ-ਪੱਟੇ ਗਏ ਸਨ, ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਆਪ ਜਾਂਦੇ। ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁਖੀ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦੇ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਤੀਰੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਕਰਦੇ ਕਿ ਗਰੀਬ ਤੇ ਲੋੜਮੰਦ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾ ਨਾਲ ਬਚਪਨ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੁਸ਼ਤੀ, ਕਬੱਡੀ, ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ ਖੇਡਦੇ ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਮੋਢੇ ਉਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦੇ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਕੱਲਾ ਆਦਮੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤਾਕਤ ਏਕੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਇਕ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਸਤਸੰਗ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।
***
ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਖਾਸਾ ਰੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਬਦਾਲੀ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਉਦੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਮਾਣੂ ਪੁਰ ਵਿਚ ਹਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਬੀਰ ਦੇ ਦੋਹੇ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਕਾਫੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਅਰਬੀ ਵਿਚ ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਤੇ ਫਾਰਸੀ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਸਾਦੀਕ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਪੀਰਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸਦੇ ਜਾਸੂਸ ਹੋਣ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਸੇ ਦੁਆਰਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਉਹ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜੰਡਿਆਲਾ ਸ਼ੇਰ ਖਾਂ ਉਦੋਂ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਵਾਪਸ ਕਾਬੁਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਠਿਕਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮਿਆਂ, ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਈ ਪਲ ਤਕ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤਕ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਦਿੱਖ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਵਰਗੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣ ਦੀ ਖਬਰ ਤੁਰੰਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਦੇਖਦੇ ਦੇਖਦੇ ਤੀਵੀਂਆਂ-ਮਰਦ, ਨਿਆਣੇ-ਬਜੁਰਗ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਰਾਜੀਖੁਸ਼ੀ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਖ ਲੱਖ ਵਧਾਈ।” ਸੁਤਵੰਤ ਕੌਰ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਵੇ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆ ਗਏ ਤੇ ਇਹ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।”
“ਆਦਮੀ ਜੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੇ ਮਾਤਭੂਮੀ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਕਿੰਜ ਦੱਸਾਂ ਕਿ ਮਾਂ ਨਾਲ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਏ।” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਇਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਤੇ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਲਿਆ ਕੋਈ ਸਧਾਰਨ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਯੁੱਧ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਪਰਤਿਆ ਅਸਧਾਰਨ ਆਦਮੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਸੁਨਣ ਵਿਚ ਅਸਧਾਰਨ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
“ਅੱਛਾ ਪੁੱਤਰ, ਇਹ ਦਸੋ ਬਈ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿੱਥੇ ਨੇ?” ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਉਹ ਜੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਆਇਆਂ।”
“ਸਰਦਾਰ ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆਂ ਵੀ ਉੱਥੇ ਈ ਹੋਣੈ?”
“ਹਾਂ ਜੀ, ਉਹ ਵੀ ਉੱਥੇ ਈ ਸਨ।”
“ਅਫਗਾਨਾ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਟ-ਫੇਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ?”
“ਨਹੀਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਅਫਗਾਨਾ ਉਪਰ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ, ਹਥਿਆਰ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਾਮਾਨ ਖੋਹ ਕੇ ਹਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜੀ।”
“ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਏ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਖੂਬ ਮੁੱਛਿਆ?” ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਆਈਆਂ ਤੇ ਭੀੜ ਵਿਚ ਹਾਸੜ ਪੈ ਗਈ।
“ਇਸਨੂੰ ਖੂਬ ਮੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ।” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਸਿੱਥਲ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ। ਫੇਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ਹਾਂ ਉਹ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਨਾ 'ਜਾਂਦੇ ਚੋਰ ਦੀ ਪੱਗ ਹੀ ਸਹੀ'। ਜੋ ਕੁਝ ਖੋਹ ਲਿਆ ਉਹ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਚੋਰ ਦੀ ਪੱਗ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੋਣਾ ਇਹ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜੇ ਜਾ ਰਹੋ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਉਧਰੋਂ ਮੁਗਲ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਇਧਰੋਂ ਸਿੰਘ ਰਸਤਾ ਰੋਕ ਲੈਂਦੇ। ਉਹ, ਉਠ-ਘੋੜੇ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਮਾਨ ਜਿਹੜਾ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਸਭ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਖੁਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਦਫਨ ਹੁੰਦੇ। ਮਜ਼ਾ ਫੇਰ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵੀ ਵਾਪਸ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪੈਂਦੀ।” ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਮੰਤਰ-ਮੁਗਧ ਹੋ ਕੇ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਵੱਲ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। “ਪਰ...” ਉਹ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, “ਅਬਦਾਲੀ ਮਾਣੂਪਰ ਵਿਚੋਂ ਹਾਰ ਕੇ ਭੱਜਿਆ ਤਾਂ ਮੁਗਲ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਸਰਹਿੰਦ ਪਰਤ ਗਏ ਤੇ ਹੁਣ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕੀ ਬੀਤੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਕੀ ਬੀਤੀ, ਕਿੰਨੀ ਤਬਾਹੀ ਤੇ ਬਰਬਾਦੀ ਹੋਈ, ਇਸਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ।”
ਦੋ ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਅਜੇ ਸੁਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਭਰਿਆ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਬੋਲਦਾ ਰਹੇ ਤੇ ਉਹ ਸੁਣਦੇ ਰਹਿਣ। ਪਰ ਬੋਲਣ ਤੇ ਸੁਨਣ ਦੀ ਵੀ ਇਕ ਹੱਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਇਸ ਹੱਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪ ਬੋਲੀ¸
“ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਹੁਣ ਭੂਪਾ ਆਰਾਮ ਕਰੇਗਾ।” ਤੇ ਫੇਰ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਗਰਾਤਾ ਤੇ ਤ੍ਰਿਜਣ ਹੋਏਗਾ। ਉਸਨੇ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ। 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਫਤਿਹ' ਗਜਾਅ ਕੇ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਕੇ ਘਰ ਤ੍ਰਿਜਣਾ ਦਾ ਜਗਰਾਤਾ ਸੀ। ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਅੱਸੂ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆਂ ਸੀ। ਨਾ ਸਰਦੀ, ਨਾ ਗਰਮੀ। ਚੰਦ ਚਾਨਣੀ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਚਰਖੇ ਲੈ ਕੇ ਹੱਸਦੀਆਂ ਮੁਸਕਰਾਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਆ ਬੈਠੀਆਂ। ਤ੍ਰਿਜਣਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਹੀ ਹੱਥ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬਣਾ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀਆਂ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਆਪਣੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਜਿੰਦਾ-ਦਿਲੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਸਤਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਇਸ ਮੌਕੇ ਲਈ ਮਿੱਠੀਆਂ ਤੇ ਨਮਕੀਨ ਮੱਠੀਆਂ ਕੱਢ ਲਈਆਂ ਸਨ, ਗੁਲਗੁਲੇ ਪਕਾਏ ਸਨ ਤੇ ਭੱਠੀ ਤੋਂ ਮੱਕੀ ਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਅ ਲਿਆਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਚਰਖਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਟੋਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਿਆਂ ਹੀ ਚਰਖੇ ਦੀ ਘੂਕ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਕ ਉਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ…:
"ਚਰਖਾ ਚੰਦਨ ਦਾ
ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ।"
ਇਹ ਕੱਤਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਸੁਆਣੀ ਸਵੇਰ ਤਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਲੋਟੇ ਲਾਹੇਗੀ, ਉਹ ਜਿੱਤ ਜਾਏਗੀ। ਵੱਧ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੂਤ ਬਰੀਕ ਤੇ ਸੋਹਣਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਹੱਥ ਤੇਜ਼ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਬੜੀ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਤੇ ਬਰੀਕ ਤੰਦ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇ ਕਦੀ ਤੰਦ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਝੱਟ ਜੋੜ ਕੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਲਗਦਾ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਵਾਜ਼ ਰਲਦੀ...:
"ਚਰਖਾ ਚੰਦਨ ਦਾ
ਮੈਂ ਕੱਤਾਂ ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ।"
ਵਿਚ ਵਿਚ ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਗਿੱਧਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ, ਨੱਚਦੀਆਂ, ਮਾਹੀਆ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਮੱਠੀਆਂ, ਗੁਲਗੁਲੇ, ਮੱਕੀ ਤੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਭੁੱਜੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ, ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਜ ਕੇ ਖਾਂਦੀਆਂ।
ਤ੍ਰਿਜਣਾ ਦੇ ਏਸ ਮੇਲੇ ਨੇ ਜੋ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਨਿਢਾਲ ਹੋਇਆ ਪੰਜਾਬ¸ ਚੀਕਾਦਾ-ਕੂਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਨੱਚਦਾ-ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਉਤੇ ਝੱਲੇ, ਪਰ ਇਹ ਵਾਰ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਉਸਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਉਸਦਾ ਪਾਣੀ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਨ-ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਵਾਲੀ ਜਿੰਦਾ-ਦਿਲੀ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਸਲਾਮਤ ਰਹੀ।
ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਕੁਸਤੀ ਤੇ ਕਬੱਡੀ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਬੀਰ ਦੇ ਦੋਹੇ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕਾਫੀਆਂ ਸੁਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਵਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬੇਨਾਮ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ 'ਕਬੀਰ ਇਕ ਇਨਸਾਨ, ਨਾ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨ', 'ਇਨਸਾਨ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਨੂਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ'। ਦੁਹਰਾਂਦਿਆਂ ਦੁਹਰਾਂਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਾਤ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਭੁੱਲ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਵੀ ਇਹੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਸੰਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ, ਬਲਕਿ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਆਤਿਸ਼ਬਾਜੀ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਾਮਾਨ ਵਰਤਦੇ ਸਨ, ਉਸਨੂੰ ਬਨਾਉਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਸਨ। ਪਤੰਗ ਜਿਹੜੇ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਉਡਾਏ ਜਾਂਦੇ, ਉਹ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਰੀਗਰ ਹੀ ਬਨਾਉਂਦੇ। ਕਪੜਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੁਲਾਹੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਂਡੇ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘੁਮਿਆਰ ਵੀ ਲਗਭਗ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਸਨ। ਹਕੀਮ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਤੇ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਜੱਟਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਖਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਆਰਥਕ ਲੋੜਾਂ-ਥੁੜਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ, ਭਾਈਚਾਰਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਭਾਵ ਚਾਚਾ-ਤਾਇਆ, ਭੈਣਾ-ਭਰਾਵਾ, ਯਾਰਾ-ਮਿੱਤਰਾ ਆਦਿ ਸਭਿਆਚਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਵਟ ਗਏ। ਇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਕਬੱਡੀ ਜਾਂ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਜਾਤ, ਧਰਮ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਿੱਤ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਂਝੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸਨ।
ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਵਾਰਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਕਸੂਰ ਵਿਚ ਸੀ। ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅੱਠ ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸਦੀ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਸੂਰ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬੇਨਾਮ ਫਕੀਰ ਦੇ ਭੇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ।
***
1747 ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਸਲਾਮਤ ਖਾਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚਾਰ ਬੁਰਜ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹਨਾਂ ਬੁਰਜਾਂ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰ-ਬੰਦ ਸਿਪਾਹੀ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿਸੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਜਾਂ ਸਰੋਵਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖਣ ਤਾਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦੇਣ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਨਚਲੇ ਸਿੰਘ ਤੁਰਕਾਂ ਜਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਭੇਸ ਬਣਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਲਾ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਹ ਚਾਰ-ਚਾਰ, ਪੰਜ-ਪੰਜ ਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਦੋ-ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਯਕਦੇ। ਉਹ ਇਕ ਸੁਰ ਵਿਚ¸
“ਸਾਡਾ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਨਾ ਜਾਵੇ,
ਸਿਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਾਵੇ।'”  
ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫੌਜ ਦੀਆਂ ਟੁਕੜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਿੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ...ਤੇ ਭਿੜੰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਵਰਦਾਨ ਸਮਝਦੇ ਸਨ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਜੱਲੇ ਖਾਂ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਅਹੁਦੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕੀ ਹੈ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਇਸ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਅਜੇ ਤਕ ਕੋਈ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ। ਛਿਛੋਪੰਜ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿ²ਤਸਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਬੁੱਢੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਮਲੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ।
ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਝਟਪਟ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ-ਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਿਆ। ਸਲਾਬਤ ਖਾਂ ਵੀ ਬਹਾਦਰ ਰਾਜਪੂਤ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਸਿੱਖ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਲੜਦਿਆਂ ਬੀਤਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉਪਰ ਕਫਨ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ...ਭਾੜੇ ਦੇ ਸੈਨਕ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਕਿੰਜ ਟਿਕ ਸਕਦੇ ਸਨ ਭਲਾਂ? ਸਲਾਬਦ ਖਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨਾ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜਦੇ ਦੇਖੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਰੱਖਣ ਲਈ, “ਸ਼ਾਬਾਸ਼! ਸ਼ਾਬਾਸ਼!!” ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅੱਗੇ ਆਇਆ।
“ਆ ਖਾਂ ਖਾਨ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਦੋ ਦੋ ਹੱਥ ਹੋ ਜਾਣ।” ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ।
ਸਲਾਮਤ ਖਾਂ ਨੇ ਉਤਰ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਢਾਲ ਉਪਰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਖਾਨ ਦੂਜਾ ਵਾਰ ਕਰੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਲਾਬਤ ਖਾਂ ਨੂੰ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਨਜਾਬਤ ਖਾਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਉਪਰ ਝਪਟਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੇਜੇ ਦਾ ਵਾਰ ਕਰਨ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਇਕ ਤੀਰ ਛੱਡਿਆ ਕਿ ਨਜਾਬਤ ਖਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਦਮ ਤੋੜਦਾ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਚਾਚੇ ਤੇ ਭਤੀਜੇ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੜਫਦਿਆਂ ਦੇਖ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਢਹਿ ਗਏ ਤੇ ਉਹ ਭੱਜ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ।
'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਆਕਾਲ' ਤੇ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫਤਿਹ' ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ।
***