ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ

 
ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ :
ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ :
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ
( 9 ਮਾਰਚ 1913 ਤੋਂ 23 ਜੁਲਾਈ 1994.)
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ



ਅਨੁਵਾਦਕੀ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ :- ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿਚ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਮੇਰਾ ਇਸਮਤ ਚੁਗ਼ਤਾਈ ਦੇ ਨਾਵਲਿੱਟ 'ਜੰਗਲੀ ਕਬੂਤਰ' ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਚੱਲ ਹਟਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਰਾਬਿਨ ਸ਼ਾਹ ਪੁਸ਼ਪ ਦੇ ਨਾਵਲਿਟ 'ਜਾਗਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ' ਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਜ਼ਾ ਅਨੁਵਾਦ ਭਾਅ ਹਲਵਾਰਵੀ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਦਸਤੀ ਫੜਾਉਣ ਲਈ ਗਿਆ ਸਾਂ (ਕਿਉਂਕਿ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਖਰੜੇ ਨੂੰ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜ ਕੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਰੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਤੇ ਇਹ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਲ ਗਿਆ ਫੇਰ!)...ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਯਾਰ ਬਾਬੇ ਦਾ ਇਕ ਨਾਵਲ ਪਿਆ ਐ, ਉਸਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਦਏਂ ਤਾਂ ਲਾ ਲਈਏ।' ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ ਦਾ ਟਾਈਪਡ ਹਿੰਦੀ-ਖਰੜਾ ਆਪਣੇ ਦਰਾਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾਂ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ ਓਟ ਲਿਆ। ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾ ਚਾਰ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤਾ ਤੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਦਸਤੀ ਇਸਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਖਰੜਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੰਪਾਦਕ ਸ. ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਬਨਵੈਤ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਅੰਕ ਵਿਚ ਇਹ ਡੱਬੀ ਲਗਵਾ ਦਿਓ ਕਿ ਅਗਲੇ ਅੰਕ (ਯਾਨੀ 6 ਜਨਵਰੀ 1990) ਤੋਂ ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਵਲ 'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ' ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ...ਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਮੈਂ ਜੈਤੋ ਪਹੁੰਚ ਕੇ 30/12/1989 ਦੇ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਅੰਕ ਵਿਚ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਡੱਬੀ ਲੱਗੀ ਵੇਖੀ—:

















----------------------------------------
ਚੂੰ ਕਾਰ ਅਜ ਹਾਲਤੇ ਦਰਗੁਜ਼ਸਤ।
ਹਲਾਲ ਅਸਤ ਬੁਰਦਨ ਬਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਦਸਤ।।
—ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ
(ਜੇ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੇ ਤਾਂ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕ ਲੈਣੀ ਜਾਇਜ ਹੈ।)
----------------------------------------

ਆਪਣੀ ਗੱਲ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਮਿਥਿਆ ਧਾਰਨਾ ਫੈਲਾਈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ—ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਰੀਆ ਆਏ, ਫੇਰ ਤੁਰਕ, ਮੁਗਲ ਆਏ ਤੇ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਆ ਗਏ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਅਕਸਰ ਇਸ ਮਿਥਿਆ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਕੀ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਝੁਠਿਆਉਣਾ ਨਹੀਂ?
ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਇਸ ਮਿਥਿਆ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਨਿਰਆਧਾਰ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਆਰੀਆਵਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰਕਾਂ, ਮੁਗਲਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਦੱਸਣਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਦੂਜਾ ਮੁਗਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਏ, ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਇਕ ਲੜਾਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੜੀ। ਉਹ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਲੜੀ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲੜੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿਫਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਵੀ ਮਰਾਠੇ ਲੜੇ ਤੇ ਫੇਰ ਸਿੱਖ ਲੜੇ।
ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਜਮਨਾ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤਕ ਤੇ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਤਿੱਬਤ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਏਨਾ ਪੱਕੇ-ਪੈਰੀਂ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਉਸ ਵੱਲ ਅੱਖ ਚੁੱਕੇ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਪਈ।
ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਸਮਾਂ 1739 ਵਿਚ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ 1765 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਬਜੇ ਤਕ ਦਾ ਹੈ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਫਿਰੰਗੀਆਂ ਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਜਿਸ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।
ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਵੀ' ਮੈਥਿਲੀਸ਼ਰਣ ਗੁਪਤ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਯਵਨਾ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾਈ, ਗਲਤ—ਸਰਾਸਰ ਗਲਤ ਹੈ। ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਹੈ।
ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਜਾਲਮ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦਾ ਦਿਲ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਿਘਲਦਾ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ—ਠੰਡੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ—ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਪਾਠਕ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਨਾਵਲ ਸਮਝ ਕੇ ਨਾ ਪੜ੍ਹਨ—ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਇਹ ਨਾਵਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਨਾਵਲ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ। ਦਿਲ-ਚਸਪੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪਾਠਕ ਇਸ ਦੇ ਲਿਖਣ-ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਣ।
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਸਵਰਗੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਲਾਲ ਪੁਰੀ ਨੇ 1956 ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਉੱਪਰ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਲਿਖ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਬੱਤੀ-ਤੇਤੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਵੀ ਸਾਂ। ਇੰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਇਹ ਕਿਰਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
29-05-1989. —ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ।


ਨੋਟ :- ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਲਈ ਪੁਸਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਪਤੇ ਉੱਪਰ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ—

ਸਾਕਸ਼ੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ
ਐੱਸ-16, ਨਵੀਨ ਸ਼ਾਹਦਰਾ,
ਦਿੱਲੀ-110032.

ਮੋਬਾਇਲ : ਵਿਜੇ ਗੋਇਲ :-
098104-61412 ; 09810403391

SAKSHI PRAKASHAN
16-S, Naveen Shahdra.
DELHI-110032.
MOB. VIJAY GOEL :-
098104-61412 ; 09810403391
************
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ
4/32, ਸੁਭਾਸ਼ ਗਲੀ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਗਰ, ਸ਼ਾਹਦਰਾ,
ਦਿੱਲੀ-110032.

ਮੋਬਾਇਲ : ਸਤੀਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ :-
099995-53332 ; 098680-49123.

SHILALEKH PRAKASHAN
4/32, Subhash Street, Viswas Nagar, Shahdra,
DELHI-110032.
MOB. : SATISH SHARMA
099995-53332 ; 098680-49123.