ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਨੌਂਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :-

ਨੌਂਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ : ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ :: ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ

ਵਿਸਾਖ ਦਾ ਪਾਵਨ ਪਰਵ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਜੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੋੜਸਵਾਰ ਦੌੜਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਬਾਹੀਆ, ਚੂਹੜ ਸਿੰਘ ਮਕੇਰੀਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਜੱਥੇ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ੁਭ ਸਮਾਚਾਰ ਸੁਣਿਆ, ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਸੀ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਪਰਵ ਧੁੰਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੀਅ ਭਰ ਕੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀਵਾਨ ਸਜਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਰੱਖਿਆ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਕਦੋਂ ਤਕ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਭੱਜਦਾ ਫਿਰਦਾ ਰਹੇਗਾ ਤੇ ਕਦੋਂ ਤਕ ਲੁਕ ਛੁਪ ਕੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾਏਗਾ¸ ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਕ ਕਿਲਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਏ।
ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਲਾ ਕਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਏ। ਸਰਦਾਰ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਮਾੜੀ ਕੰਬੋਵਾਲੇ ਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਕਿਲਾ ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਏ। ਜੀਵਾਂਗੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ, ਮਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਹਰਿ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ।
ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਖੂਹ ਪੁਟਾਇਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮਿਸਤਰੀ ਮਜਦੂਰ ਬਾਹਰੋਂ ਮੰਗਵਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਨ। ਨਾ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ, ਨਾ ਸਰਦਾਰੀ ਦੀ ਬੂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਈਰਖਾ, ਹੀਣਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਭਾਵਨਾ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇੱਟਾਂ-ਗਾਰਾ ਢੋਣ ਵਿਚ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਰਹੇ। ਚਾਅ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪੇ ਪੀਂਹਦੇ, ਆਪੇ ਪਕਾਉਂਦੇ ਤੇ ਚਿਨਾਈ ਮਜਦੂਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਆਪੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ...:
ਆਪੇ ਰਾਜ ਸਿੰਘ ਆਪ ਮਜੂਰ
ਬੜੇ ਭੁਜੰਗੀ ਦਿਲ ਦੇ ਸੂਰ
ਆਪੇ ਪੀਸੇਂ ਆਪੇ ਪਕਾਵੇਂ
ਤੈ ਤੋ ਬੜੇ ਸਰਦਾਰ ਕਹਾਵੇਂ
ਕੋਈ ਕਰੇ ਨਾ ਕਿਮੀ ਸਰੀਕਾ
ਕੋਈ ਨਾ ਸੁਣਵੇ ਦੁੱਖ ਨਿਜ ਜੀ ਕਾ।
ਕੰਧ ਬਣਾਵੇਂ ਦੌੜ ਦੌੜ
ਜਿਮ ਬੰਦਰ ਪੁਲ ਬੰਧਤ ਛੋੜਾ।
ਕਿਲਾ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੰਧਾਂ ਉਪਰ ਉੱਚੇ ਉੱਚੇ ਬੁਰਜ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਸੰਤਰੀ ਦੂਰ ਤਕ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆ ਰਹੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅਗਾਉਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੌੜੀ ਖਾਈ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਿਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਰੌਣੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਸਿਰ ਲੁਕੌਣ ਦੀ ਥਾਂ।
 ਇਸ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸੌ ਜਵਾਨ ਤੇ ਪੰਜ ਸੌ ਘੋੜੇ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਪਲਾਸ ਦਾ ਸੰਘਣਾ ਜੰਗਲ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਤੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਟਿਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਬੁਰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ  ਸੰਕੇਤ ਘੱਲ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1748 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 1699 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਦਲ-ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੋਹੇਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਤੇ  ਗੁਣਨਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਨ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਜੱਥਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 65 ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਝੰਡੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤਰਤੀਬ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਇਸ ਦਿਹਾੜੇ ਤੇ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਉਪਰ ਇਹਨਾਂ 65 ਜੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕੜੀ ਵਿਚ ਪਰੋਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਦਲ-ਖਾਲਸਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਨੂੰ ਇਸ ਦਲ-ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ।
ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਗਿਆਰਾਂ ਭਾਗ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨੇਤਾ, ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਸੀ। ਇਹ ਗਿਆਰਾਂ ਭਾਗ, ਗਿਆਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਏ, ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ¸
1. ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਸਨ।
2. ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਸਨ।
3. ਡੱਲੇਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਡੱਲੇਵਾਲ ਦੇ ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ ਸਨ।
4. ਸਿੰਘਪੁਰੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਖੁਦ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਸਨ।
5. ਕਨ੍ਹਈਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਸਨ।
6. ਕਰੋੜ ਸਿੰਘੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਕਰੋੜ ਸਿੰਘ ਸਨ।
7. ਨਕਾਈ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨਕਾਈ ਸਨ।
8. ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲੀ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਸਨ।
9. ਰਾਏ ਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਨੰਦ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾਨੀਆਂ ਸਨ।
10. ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਨ।
11. ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ, ਜਿਸਦੇ ਨੇਤਾ ਬੋਧ ਸਿੰਘ ਸਨ।
ਸਵਿੰਧਾਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਰੇਕ ਖਾਲਸਾ, ਖਾਲਸਾ ਦਾਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਪਰ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਘੋੜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਸੈਨਾ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਲੜਨ ਲਈ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਲ-ਖਾਲਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨੇਤਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖਾਲਸੇ, ਸਾਲ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਇਕੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਭਾ, ਭਾਵ ਦੀਵਾਨ ਨੂੰ ਸਰਬੱਤ ਖਾਲਸਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਰਾਜ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਮਿਸਲ ਦਾ ਜੱਥੇਦਾਰ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਸਰਵੇ-ਸਰਵਾ ਸੀ ਤੇ ਮਿਸਲ ਦੇ ਹਰੇਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪਾਲਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ¸ ਪਰ ਉਸ ਆਗਿਆ ਦਾ ਜਿਹੜੀ ਦਲ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੇ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਾ ਹੋਏ। ਹਰੇਕ ਜੱਥੇਦਾਰ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰੇ।
ਜਦੋਂ ਪੂਰਾ ਦਲ ਲੜਨ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮਾਲ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮਿਸਲ ਇਕੱਲੀ ਲੜਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲੁੱਟ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਨਖਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦੀ ਹੁੰਦੀ।
ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਣਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਸੀ। ਉਹ ਲੰਮੇ ਕੱਦ ਦੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਆਦਮੀ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਚਾਰ ਉਂਗਲ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਏ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਆਗੂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਯੁੱਧ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਅੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾ ਦੇ 500 ਆਦਮੀ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਪੰਥ ਦੀ ਜੋ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਖਾਲਸਾ ਉਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਿਣੀ ਸੀ। ਨਵਾਬ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਖੁਸ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਲ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਆਪਣੇ ਸੁਯੋਗ ਮੂੰਹ ਬੋਲੇ ਪੁੱਤਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਨਾਲ ਹੀ...'ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਆਕਾਲ' ਦੇ ਜੈਕਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਲਾਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਸਮਾਪਨ ਭਾਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ¸ “ਦਲ ਦਾ ਬਣ ਜਾਣਾ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦਾ ਫਲ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ-ਕਰਮ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼ਸਤਰਧਾਰੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਿਹੜੀ ਸੈਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਨਾਂ 'ਦੁਸ਼ਟ-ਦਮਨ' ਸੈਨਾ ਸੀ। ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਤੇ ਜਾਲਮਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਸ਼ਸ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਦਸ਼ਮ ਪਾਦਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਸਾਜਿਆ ਸੀ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ' ਮੰਨਦਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਖਲਕਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ; ਉਸਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਰਨ ਕਰਦਾ ਸੀ¸ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ। ਕੁਝ ਦੁੱਖ ਆਪਣੇ ਸਹੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦੁੱਖ ਕਾਮੀ, ਕਰੋਧੀ, ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਮਾਨਸਿਕ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉਪਰ ਅਟੱਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੁਸ਼ਟਾਂ-ਜਾਲਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ, ਹੌਂਸਲੇ ਤੇ ਨਿਰਭੈ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।” 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ' ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਗੂੰਜ ਉਠਿਆ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਇਕ ਪਲ ਰੁਕੇ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੇ, “ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਵਿਚ ਅੰਨ੍ਹੇ-ਬੋਲੇ ਤੇ ਝੱਲੇ ਹੋਏ ਜਾਲਮ ਤਕ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ, ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਤਰਸ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉਸਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਕੋਈ ਭੈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਦੀ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਕੋਈ ਨਿਆਂ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਸਵੈ ਇੱਛਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਰਮ ਤੇ ਈਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਛਾ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਰ ਸਾਧਨ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਵੈ ਇੱਛਾਕਾਰੀ ਇਸ ਖਲਕਤ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਲਈ ਨਰਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਿਉਣਾ ਦੁੱਭਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਪਸੀਜਦਾ, ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੰਡਾਉਣ ਦੀ ਜਾਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਗਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਤੇ ਕਾਇਰ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਾਇਰਤਾ ਜ਼ਾਲਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਾਇਰ ਆਦਮੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਾਲਮ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਹੈ, ਖੁਦ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸ਼ਰਮ ਤੇ ਕਲੰਕ ਹੈ; ਲਾਹਨਤ ਹੈ।” ਫਿਰ ਜੈਕਾਰਾ ਗੂੰਜਿਆ ਤੇ ਖਾਲਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਈਆਂ। “ਇਸ ਲਾਹਨਤ ਤੇ ਕਾਇਰਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਚਮਕ ਦੇਖ ਕੇ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਜਬਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਤੇ ਜਾਬਰਾਂ ਦਾ ਹੱਥਿਆਰ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਹੌਂਸਲੇ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਹੱਥਿਆਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲਈ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਉਹੀ ਬੋਲੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਣੀ ਤੇ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਹੋਏ। ਜ਼ਾਲਮ, ਜਬਰ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ¸ ਕੋਈ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਖਾਤਰ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਬੋਲੀ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਬਦਲ ਜਾਏਗੀ, 'ਹਿਰਦਾ-ਪਰੀਵਰਤਨ' ਹੋ ਜਾਏਗਾ...ਇਹ ਆਸ ਰੱਖਨੀ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਉਸੇ ਦੀ ਬੋਲੀ¸ ਤੇਜ਼ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਬੋਲੀ¸ ਠੰਡੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ¸ਤੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਧਾਰੇ ਖੰਡੇ ਦੇ ਬੋਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਬਾਕੀ ਨਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕਣੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ।” ਫੇਰ ਜੈਕਾਰਾ ਗੂੰਜਿਆ ਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਈਆਂ। “ਪਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੋਈ ਤਲਵਾਰ...” ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, “ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤੇ ਪੱਕੀ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਫੇਰ ਵੀ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ 'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਆਕਾਲ' ਦਾ ਭੈ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਿਹੜਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਬਲ ਉੱਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਰੱਖਿਆ। ਖਾਲਸਾ ਦਲ ਇਸੇ ਸੁੰਦਰ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸੁਪਨਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਨਵੇਂ ਸੈਨਾਪਤੀ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਖਾਲਸਾ ਉਸਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰੇਗਾ।”
'ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤ ਸ੍ਰੀ ਆਕਾਲ' ਤੇ 'ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕੀ ਫਤਹ' ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਤੇ ਜੈਕਾਰੇ ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਤਕ ਗੂੰਜਦੇ ਰਹੇ।
***
ਮਾਣੂਪੁਰ ਦੇ ਵਿਜੇਤਾ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1748 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਨ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜਾ ਗ੍ਰਹਿ-ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸ ਨਾਲ ਖਜਾਨਾ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਪੂਰੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ। ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਦੁਰਗ (ਕਿਲੇ) ਦੇ ਬੂਰਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੀ ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਈਰਾਨੀ ਦਲ ਤੇ ਤੂਰਾਨੀ ਦਲ ਵਿਚਕਾਰ ਠਣ ਗਈ ਸੀ। ਦੋਹੇਂ ਦਲ ਸੱਤਾ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਦੇ ਤੇ ਨਿੱਤ ਨਵੀਂਆਂ ਚਾਲਾਂ ਚੱਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਦਲ ਦੇ ਹੱਥ ਸੱਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਈਰਾਨੀ ਦਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸਫਦਰ ਜੰਗ ਸੀ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੂਰਾਨੀ ਦਲ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਦੇਣ ਦੀ ਫਿਕਰ ਵਿਚ ਸੀ।
ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਜਿੰਨਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸੀ ਓਨਾਂ ਹੀ ਕੁਸ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਵੀ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਿਬੜਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਪੂਰੇ ਬਾਰੀ-ਦੁਆਬੇ ਤੇ ਰਚਨਾ-ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ ਛਾ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਾ ਅਮਨ ਬਹਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਗਾਨ ਉਗਰਾਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਾਕਮ ਵਾਂਗ ਉਸਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਹੀਨਾ, ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿਚ ਲੱਗਿਆ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਸੁਗਠਿਤ ਸੈਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਧੇਰੇ ਮਧ ਤੁਰਕਾਂ (ਸ਼ੀਆ) ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ ਤੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਸਨ ਤੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਭਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਈ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਚੌਧਰੀਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹੋ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਭੇਜ ਦਿਓ। ਗਸ਼ਤੀ ਫੌਜ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ-ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਨਖਾਸ ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ।
ਸਿੱਖ ਰਚਨਾ-ਦੁਆਬਾ ਤੇ ਬਾਰੀ-ਦੁਆਬਾ ਛੱਡ ਕੇ ਜਲੰਧਰ-ਦੁਆਬੇ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰੇ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸਤਮਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਅਦੀਨਾਂ ਬੇਗ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਆਦਮੀ ਭੇਜ ਕੇ ਇਹ ਕਹਿ ਭੇਜਿਆ ਕਿ 'ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਆਓ ਤਾਂ ਕਿ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀਏ। ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਹੋਏ ਜੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸਾਡਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿਓ। ਤੁਸੀਂ ਮੂੰਹ ਮੰਗੀਆਂ ਜਾਗੀਰਾਂ ਲੈ ਲਓ, ਜਿਸਦੀ ਮੰਜ਼ੂਰੀ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਲੈ ਦਿਆਂਗਾ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਏਗਾ। ਨੌਜਵਾਨਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਰੱਈਅਤ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਤੇ ਬੇਆਰਾਮੀ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ...।'
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਅਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਉਪਰ ਕਦੰਤ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਦਿਲ ਦਾ ਚੋਰ ਆਦਮੀ ਵੀ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਦੇ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਹੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।
ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਤਰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ 'ਸਾਡੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੋਏਗੀ। ਉੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਹਥਿਆਰ ਚੱਲਣਗੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ-ਗੱਲਬਾਤ ਸਮਝਨਾ। ਮਿਲਜੁਲ ਕੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ? ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਲਕ ਮੁਲਕ ਦੇਵੇ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਕਿਉਂ ਲਵੇ? ਜਿਸ ਉਪਰ ਤਿੰਨਾਂ ਜਹਾਨਾਂ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ, ਉਸਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਬਿਨਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੇ ਬੇਆਰਾਮੀ ਦੇ ਕਿਸ ਨੇ ਮੁਲਕਗੀਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ? ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੱਸੋ? ਜਦੋਂ ਮੁਲਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਕਬਜੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਏਗਾ, ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਬਾਦ ਵੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕ ਲਈ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਸੁਲਾਹ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹੋ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਮੁਲਕ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ।'
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਕੋ ਜਵਾਬ ਰਿਹਾ¸
'ਰਾਜ ਕੇਰੇਗਾ ਖਾਲਸਾ, ਆਕੀ ਰਹੇ ਨਾ ਕੋਇ।
ਖਵਾਰ ਹੋਏ ਸਭ ਮਿਲੇਂਗੇ, ਬਚੇ ਸ਼ਰਨ ਜੋ ਹੋਇ।'
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਇਹੀ ਸੰਦੇਸ਼, ਅੰਦਰ ਖਾਤੇ, ਸਾਰੇ ਜੱਥਿਆਂ ਦੇ ਜੱਥੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਸਨ ਪਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਠੋਕਾ ਨੇ, ਜਿਹੜਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ, ਜਾਗੀਰ ਲੈ ਕੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਮੰਨ ਲਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਚਾਰ ਭਰਾ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਗਏ ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਪੰਥ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਕਰਨੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ।
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨਾ ਸਮੇਤ ਮੁਕਾਬਲੇ 'ਤੇ ਆ ਡਟੇ ਤੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨਾਲ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਧਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਘਮਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਕੱਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 600 ਜਵਾਨ ਖੇਤ ਰਹੇ। ਆਖਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾ ਭੱਜ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੱਸ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ।
ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦੀਵਾਲੀ ਆਈ। ਸਿੱਖ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ, ਦੀਪਮਾਲਾ ਕੀਤੀ, ਦੀਵਾਨ ਸਜਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਉਪਰ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਦਾ ਖਤਰਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਰਾਮ-ਰੌਣੀ ਵਿਚ ਦਾਣੇ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਨੀਰੇ-ਚਾਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਘੋੜਸਵਾਰ ਉਸ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਝ ਦਾਮਸਰ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਪਲਾਸ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਛੁਪ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋੜ ਸਮੇਂ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਫੌਜ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਕਮਾਨ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਸੀ। ਸਾਦਿਕ ਅਲੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਮੁਗਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਰਾਮ-ਰੌਣੀ ਦੁਰਗ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ।
ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਰਹੀ। ਇਸ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜੱਥੇ ਵੇਲੇ-ਕੁਵੇਲੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਕੇ, ਰਸਦ ਤੇ ਹੱਥਿਆਰ ਖੋਹ ਕੇ ਫੇਰ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ। ਜੱਥੇਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹਈਆ ਕੋਲ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਘੋੜੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਕਿਲੇ ਦੀ ਕੰਧ ਟੱਪ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਘੋੜੀ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ, ਆਪਣੇ ਦੋ ਧਾਰੇ ਖੰਡੇ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਉੱਤੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਹਮਲੇ ਕਰਦਾ ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਧਾਵਿਆਂ ਵਿਚ 200 ਦੋ ਸੌ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ 300 ਰਹਿ ਗਈ। ਦਾਣੇ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਨੀਰੇ-ਪੱਠੇ ਦੀ ਵੀ ਕਮੀ ਪੈਣ ਲੱਗੀ। ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੁਰਮਤਾ ਹੋਇਆ ਕਿ 'ਲੜੋ ਜਾਂ ਮਰੋ' ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਅਰਦਾਸਾ ਸੋਧ ਕੇ ਸਾਰੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲ ਦੇਣ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਜਿਹੜਾ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਿਕਲ ਜਾਏ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਏ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਏ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਵਲੋਂ ਲੜ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਰੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ, 'ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਖਾਲਸੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਟੁੱਕੜਾਂ ਉੱਤੇ ਪਲਣ ਲਈ ਬਣੇ ਸੌ? ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਥ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਹੈ। ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਬੰਦ 300 ਸਿੰਘ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਉਪਰ ਆ ਪਈ ਹੈ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪੰਥ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਆਓਗੇ?'
ਇਹ ਖ਼ਤ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਪਸੀਜ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰ, ਰਸਦ ਤੇ ਹੱਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਅੰਦਰਲੇ 300 ਸਵਾਰਾਂ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਬੱਝਿਆ ਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਵੀ ਮੋਕਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਯਕਦਮ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਤਦਬੀਰ ਬਣੀ।
***