ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :-

ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ : ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ :: ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ

ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖ ਏਧਰ ਉਧਰ ਖਿੱਲਰ ਗਏ। ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਜੈਤੋ ਜਾ ਟਿਕਿਆ। ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਬਿੱਜੂ ਕੇ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲ ਪੁਰੇ, ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਪੱਕੇ ਪਥਰਾਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਡਰੌਲੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਜਾ ਟਿਕੇ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਕਿ ਜਿਧਰ ਜਿਸਦੇ ਸਿੰਗ ਸਮਾਏ, ਉਹ ਉਹ ਉਧਰ ਹੀ ਜਾ ਟਿਕਿਆ।
ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਭੱਜ-ਨੱਠ, ਭੁੱਖ-ਪਿਆਸ ਤੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਝਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਫੇਰ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਉਤਰ ਆਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ, ਹਰੀ ਸਿੰਘ, ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਛਾਪਿਆਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਜਮਾਉਣਾ ਨਹੀਂ; ਉਗਰਾਹੀ ਕਰਨਾ, ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਲੈਣਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਰਾਈਸਾਂ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣਾ ਸੀ। ਸੂਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ, ਛਾਪਾ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤ-ਬੰਦੀ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।
ਇਹਨੀ-ਦਿਨੀਂ ਬੇਨਾਮ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਆਪਣਾ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਵਾਲਾ ਗੋਲ ਕੂਲਾ ਡੰਡਾ ਲਈ ਕਸੂਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਨਾਥ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸਾਈਂ ਜਹੀਰ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਤਕੀਏ ਵਿਚ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਡੰਡਾ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਆਪਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ, ਕਦੀ ਕਬੀਰ ਦੀ ਸਾਖੀ ਤੇ ਕਦੀ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗਾਉਂਦਾ ਤੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ, ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।
ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖਲੋ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਉਣ ਜਾਣ-ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਭੂਪੇ।”
ਬੇਨਾਮ ਸੂਫੀ ਫਕੀਰ ਆਪਣਾ ਨਾਂਅ ਸੁਣ ਕੇ ਤ੍ਰਭਕਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਦਸ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਧਾਰੀਦਾਰ ਤਹਿਮਦ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਾਲਾ ਚਿੱਟਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਚੌੜਾ ਮੱਥਾ, ਤਿੱਖੀ ਨੱਕ, ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਰੌਣਕ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕ ਸੀ; ਪਛਾਨਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਇਕ ਗਲੀ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਕੇ ਮੋਹ ਭਿੱਜੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, “ਵਾਰਿਸ! ਮੇਰਾ ਵਾਰਸ!!”
ਉਹ ਉਸਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸੱਯਦ ਕੁਤਬ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਬੇਟਾ, ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਛੱਡਿਆਂ ਛੇ-ਸੱਤ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਦੀ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਕਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਵਾਰਿਸ ਦੇ ਪਛਾਣ ਲੈਣ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਈ ਪਰ ਫੇਰ ਉਸਦੇ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਤੇ ਉਸਦੇ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੇ ਜੱਥੇ ਦੀ ਵਿਦਾਈ ਸਮੇਂ ਕਹੇ ਸਨ, “ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਮੈਂ ਵੀ ਲੜਾਂਗਾ।” ਦੂਜੇ ਪਲ ਹੀ ਉਹ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਗਿਆ।
ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਬਗੀਚੀ ਸੀ। ਦੋਏ ਉਸ ਬਗੀਚੀ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਵੇਲਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ।
“ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਵੇਂ?” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਾਰਿਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਅਨਾਇਤੁੱਲਾ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਕਤਬ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾਂ।” ਵਾਰਿਸ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
“ਕਦੋਂ ਦਾ ?”
“ਤਿੰਨ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ।”
“ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹੋਏਂਗਾ ?”
“ਹਾਂ। ਅਹਿ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਗਿਆ ਸਾਂ।”
“ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਏ ? ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੋਏਗੀ ?”
“ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਈ ਏਂ, ਉਹ ਇਕ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ (ਸਿਰੜੀ ਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼-ਅਨੁ.) ਔਰਤ ਏ। ਸ਼ਾਹੀ ਗਰਮੀ ਉਸਨੂੰ ਛੁਹ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੀ ਹੋਏਗੀ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿਚ।”
ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਹਿਤੂਤ ਦਾ ਰੁੱਖ ਸੀ। ਉਸ ਉਪਰ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਇਕ ਗੁਟਾਰ ਆ ਕੇ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠਾ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਹਾਲ ਸੁਣਾ ?” ਉਹ ਫੇਰ ਵਾਰਿਸ ਵੱਲ ਪਰਤਿਆ।
“ਵਾਲਿਦ (ਪਿਤਾ) ਤੇ ਵਾਲਿਦਾ (ਮਾਤਾ) ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਇੰਤਕਾਲ (ਮੌਤ) ਹੋ ਗਿਐ।”
“ਓ-ਅ, ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਾੜੀ ਖਬਰ ਸੁਣਾਈ।” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ।
“ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ। ਉਸ ਅੱਗੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੀ ਜ਼ੋਰ ਏ।”
ਕੁਝ ਪਲ ਮੌਨ ਵਿਚ ਬੀਤੇ। ਹੁਣ ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਤੇ ਵਾਰਿਸ ਦੋਹੇਂ ਸ਼ਹਿਤੂਰ ਦੇ ਰੁੱਖ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਗੁਟਾਰ ਉੱਡ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਟਾਹਣੀ ਉਪਰ ਦੋ ਚਿੜੀਆਂ ਆ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ।
“ਅਨਾਇਤੁੱਲਾ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਤਬ ਤਾਂ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਏ।” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾ ਬਦਲਿਆ।
“ਸਾਡੇ ਉਸਤਾਦ, ਅਨਾਇਤੁੱਲਾ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਾਇਰ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਮਕਤਬ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲਦਾ ਆ ਰਿਹੈ।”
“ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਵੀ ਇਸੇ 'ਚ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ ਨਾ ?”
“ਹਾਂ, ਬਿਲਕੁਲ। ਜੇ ਜਲਦੀ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਣਾਵਾਂ ?” ਵਾਰਿਸ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਹਾਂ, ਸੁਣਾਅ। ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਜਲਦੀ ਨਹੀਂ।”
ਵਾਰਿਸ ਨੇ ਵੇਲ ਦਾ ਇਕ ਪੱਤਾ ਤੋੜਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਹਥੇਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ¸
“ਹਜਰਤ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਦੋਂ ਚੂੜੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਔਰਤ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਨੱਚਣਾ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਸ਼ੇਖ ਅਨਾਇਤੁੱਲਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਏਨੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋਏ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮਕਤਬ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਲੀਮ ਦੀ ਭੰਡੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਅਨਾਇਤ ਵੀ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ ਵੇਸਵਾ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਨੱਚ ਗਾ ਕੇ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਅਨਾਇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਤੇ ਹੁਨਰ ਉਪਰ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਉਸ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲਿਆਓ।” ਸੇਵਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸੱਚ ਬਚਨ।” ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, “ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਉਹ ਕੋਈ ਵੇਸਵਾ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਡਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਸ਼ਾਹ ਏ।” ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਬੜੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿਉਂ ਭਾਈ ਤੂੰ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਏਂ ?” ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਜੀ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਭੁੱਲਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿਓ ਤੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿਓ।” ਸ਼ਾਹ ਅਨਾਇਤ ਨੇ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਗਲ਼ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।” ਵਾਰਿਸ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾ ਕੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, “ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਅਨਾਇਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੰਤਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਨੂਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ, ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ-ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ।” ਜਿਹੜਾ ਪੱਤਾ ਉਸਦੀਆਂ ਹੱਥੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਮਸਲ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
“ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪੈਗ਼ਾਮ ਵੀ ਇਹੀ ਸੀ।” ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੱਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਮੇਲੀ। “ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਮਿਜਾਜ਼ੀ, ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ,
   ਬੰਸੀ ਕਾਹਨ ਅਚਰਜ ਵਜਾਈ।
ਬੰਸੀ ਵਾਲਿਆ ਚਾਕਾ ਰਾਂਝਿਆ, ਤੇਰਾ ਸੁਰ ਹੈ ਸਭ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ।
ਤੇਰੀਆਂ  ਮੌਜਾਂ  ਸਾਡਾ  ਮਾਂਜਾ , ਕੈਸੀ  ਬਿਖਰੀ  ਖੇਡ  ਰਚਾਈ।
   ਬੰਸੀ ਕਾਹਨ ਅਚਰਜ ਵਜਾਈ। ”
ਡੰਡਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ, ਘੁੰਗਰੂਆਂ ਦੀ ਛਣਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬੋਲ ਦੂਹਰਾਏ ਤੇ ਫੇਰ¸ “ਤੇਰਾ ਸੁਰ ਹੈ ਸਭ ਦਾ ਸਾਂਝਾ।” ਗਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਸਤੀ ਭਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਝੂੰਮਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਭੀੜ ਵਿਚ ਝੂੰਮਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਉਹ ਝੂੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਵਾਰਿਸ ਉਸਨੂੰ ਝੂੰਮਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਵਾਰਿਸ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਇਹ ਭੇਸ ਕਿਉਂ ਧਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਸਹਿਜ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸੀ।
ਭੂਪ ਸਿੰਘ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਜਿੰਨੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਯੋਗਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ, ਕਾਫੀ ਮਾਲ ਹੱਥ ਲਗੇਗਾ। ਪਰ ਸੋਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਫਲਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਸੂਰ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਇਹ ਖਬਰ ਪਹੁੰਚੀ ਕਿ ਸਿੰਘ ਫੇਰ ਸਿਰ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਹਮਲੇ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ ਤਾਂ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਦੀਵਾਲ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।
ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਇਧਰ ਉਧਰ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀ ਗੁੱਜਰਵਾਲ ਵਿਚ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੜੀ ਘੱਟ ਸੀ ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਜੀਅ ਤੋੜ ਕੇ ਲੜੇ। ਘਮਾਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਤੇ ਲੜਦਿਆਂ-ਲੜਦਿਆਂ ਸ਼ਾਮ ਹੋ ਗਈ। ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾ ਪੱਖ ਭਾਰੀ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਸਨ ਤੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਨ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਿੰਘ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਹਿਜ਼ਾ ਲੈਣ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਉਪਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇੱਥੇ ਆਪਾਂ ਕਿਹੜਾ ਕਿਲਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਏ, ਜਿਸ ਉਪਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਏਗਾ। ਸਿਰਫ ਹਾਰ-ਜਿੱਤ ਲਈ ਲੜਨਾ ਨਾ ਬਹਾਦਰੀ ਹੈ ਨਾ ਅਕਲਮੰਦੀ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਏ ਤੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੈ।”
ਇਸ ਸਲਾਹ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਿੰਘ ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਧਰ ਉਧਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਮੈਦਾਨ ਖਾਲੀ ਸੀ।
***
ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਮਿਰਜਾ ਹਯਾਤੁੱਲਾ ਖਾਂ ਜਿਹੜਾ ਫਲੌਰੀ ਖਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਵਾਬ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦੇ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖ਼ੁਦ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਜਦੋਂ 10 ਮਾਰਚ ਨੂੰ, ਸੋਮਵਾਰੀ ਮੱਸਿਆ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਚਕਰੈਲ ਤੇ ਗੁਰਮੁੱਖ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇ ਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਸੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜਮ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਆਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਤੇ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਸਰ ਰਸੂਖ ਵਾਲਾ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਨਵਾਜ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ।
ਇਧਰ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਤੇ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਿਚ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਧਰ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਈ ਤੇ 21 ਨਵੰਬਰ 1746 ਨੂੰ ਲਾਮ-ਲਸ਼ਕਰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਮਜਾਰ ਕੋਲ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ ਵਿਚ ਆ ਡੇਰੇ ਲਾਏ। ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਤੇ ਹਸ਼ਮਤੁੱਲਾ ਵੀ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ। ਦੀਵਾਨ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਏਲਚੀ ਬਣਾ ਕੇ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਵੰਡਾਰਾ ਕਰੋ।
ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਸੈਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾੜੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ-ਪੁਰਾਣੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮਾਮਿਨ ਖਾਂ, ਲਖਪਤ ਰਾਏ, ਮੀਰ ਨਿਆਮਤ ਖਾਂ ਤੇ ਅਮੀਨਾ ਬੇਗ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ। ਬੜੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਂਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੇ 6 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਇਹ ਰਕਮ ਲੈ ਕੇ ਬਟਾਲੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦੇ ਕਈ ਜ਼ਿਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਜ਼ਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਲਾ ਲਿਆ। ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਲੜਨ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। 13 ਮਈ 1747 ਨੂੰ ਈਦ ਮੀਲਾਦੇ ਨਬੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤਕੜੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਕੇ ਰਣਵਾਸ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਕੇ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੀਵਾਨ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ, ਦੁਆਬੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹਮਦਰਦ ਸੀ ਤੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਵੀ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀ ਪੱਖੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇ-ਆਮ ਬੰਦ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੌਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਮਿਲਿਆ।
ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਦਾ ਜਵਾਈ ਸੀ। ਉਹ ਕਸੂਰੀ ਪਠਾਨਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੈਦ ਵਿਚੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੰਜੂਰੀ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਮਿਲੀ ਨਹੀਂ ¸ ਬਲਕਿ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁਲਤਾਨ ਚਲਾ ਜਾਏ। ਹੁਣ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਦੌੜ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਹ ਡਰ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਭੇਜਿਆ।
6 ਜੂਨ 1747 ਨੂੰ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਯੋਗ ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਈਰਾਨੀ ਸੀ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਤੇ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਦੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਅਬਦਾਲੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਅਲੀ ਦੇ ਸੇਵਕ'। ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸ਼ੀਆ ਮੱਤ ਦੇ ਸਨ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਸੂਨੀ ਬਣ ਗਏ। ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਜਮਾਂ ਖਾਂ ਦਾ ਬੇਟਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮੁਲਾਜਮ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕ ਉੱਚੇ ਪਦ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਉਹ ਛੇਤੀ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਿਸ਼ਪਾਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉਪਰ ਹਮਾਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਛੇ ਹਜ਼ਾਰ ਨਿੱਜੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਹੀ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਥਾਪਕ ਆਸਿਫ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਚਿਹਰੇ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣੇਗਾ। ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤਕ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਕੋਲ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਸੀ ਪਰ ਤਨਖਾਹ ਦੇਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦਾ ਦੂਤ ਉਸ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ। 'ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਕੀ ਭਾਲੇ, ਦੋ ਅੱਖਾਂ'¸ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਆਰਥਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਉਹ। ਸੋ ਆਪਣੇ ਦਲ-ਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਦਸੰਬਰ 1747 ਵਿਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੋਂ ਚੱਲ ਪਿਆ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਵੱਈਆ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਵਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਸਨਦ ਭੇਜੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਖੁਸ਼ਾਮਤ ਭਰਿਆ ਖਤ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਪਰਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆ, ਇੱਜਤ-ਮਾਣ ਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਨਵਾਬੀ ਦੀ ਸਨਦ ਮਿਲ ਗਈ। ਹੋਰ ਉਸਨੂੰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ? ਜਿਸ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਬੁਲਾਅ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਦੇ ਪੂਰੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹਾਰੂਨ ਖਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਸ਼ਬੀਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੂਤ ਬਣਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਭੇਜਿਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਹਾਰੂਨ ਖਾਂ ਦੀ ਬੇਇੱਜਤੀ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸ਼ਬੀਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਕਿ 11 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਾ ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਘਮਾਸਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਨੱਸ ਗਿਆ।
ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਗਲਪੁਰਾ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਬਸਤੀ ਸੀ, ਲੁੱਟ ਲਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 30 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤਾਵਾਨ (ਹਰਜਾਨਾ) ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਤੋਪਾਂ, ਹਾਥੀ, ਉਠ ਤੇ ਘੋੜੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਰ ਮਜਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਲਗਭਗ ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਟਿਕਿਆ ਰਿਹਾ। ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਇਆ ਤੇ ਪੀਰਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਖੈਰਾਤ ਵੰਡੀ।
ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਭੱਜ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਉਦੋਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਰੰਗੀਲੇ ਦੀ ਨੀਂਦ ਟੁੱਟੀ। ਉਸਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੂੰ ਛੇ ਲੱਖ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਕਮਰੂਦੀਨ ਸਰਹਿੰਦ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਅਲੀ ਮੁਹੰਮਦ, ਜਿਹੜਾ ਖੁਦ ਅਫਗਾਨ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਅਫਗਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਬਰੇਲੀ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਆਪਣਾ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ, ਫਾਲਤੂ ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਹਰਮ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿਚ ਛੱਡ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।
ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਗਲਤੀ ਇਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਤਲੁਜ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਉਤਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਵੀਹ ਕੋਹ ਦਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਕੇ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਵਿਚੋਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੂਜੀ ਗਲਤੀ ਇਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬੜਾ ਚਾਲਾਕ ਸੀ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਤੁਰਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸ ਰਸਤੇ ਕਿੱਧਰ ਜਾਏਗਾ ਇਸਦੀ ਭਿਣਕ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕੱਢੀ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਪੰਜਾਹ ਕੋਹ ਦਾ ਪੈਂਡਾ ਕਰਕੇ 2 ਮਾਰਚ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹੀ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਉੱਤੇ, ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ, ਰਸਦ ਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਕ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਸਰਹਿੰਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਡੇਰਾ ਬਣਾਇਆ।
ਸਰਹਿੰਦ ਉਪਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਕਬਜੇ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਗਲ ਘਬਰਾ ਗਏ ਤੇ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਮਾਣੂਪੁਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਥੇ ਮੋਰਚੇ ਪੁੱਟੇ ਗਏ ਤੇ 11 ਮਾਰਚ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵਜ਼ੀਰ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਅਫਗਾਨਾ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਤੋਪ ਦਾ ਇਕ ਗੋਲਾ ਵੱਜਣ ਕਾਰਨ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਮੁਈਨੁਲ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਬੇਟਾ ਮੇਰਾ ਬਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਏ। ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਉਪਰ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਓ ਤੇ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕਰੋ। ਮੇਰੀ ਫਿਕਰ ਪਿੱਛੋਂ ਕਰਨਾ।”
ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਵਜ਼ੀਰ ਨੇ ਦਮਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਉਪਰ ਇੰਜ ਬਿਠਾਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਹੋਣ। ਖੁਦ ਝੰਡਾ ਲੈ ਕੇ ਹਾਥੀ ਉਪਰ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਹਿਜਾਦਾ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਨੂੰ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸਫਦਰ ਜੰਗ ਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਈਸ਼ਵਰੀ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਦਾਅ ਪੇਚ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਸੱਜਿਓਂ, ਖੱਬਿਓਂ ਤੇ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਯਕਦਮ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ, ਗੋਲਾ-ਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਓਨੇਂ ਹੀ ਤਾਜਾ-ਦਮ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਈਸ਼ਵਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਾਲਤ ਖਰਾਬ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੈਨਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਵਿਚਕਾਰ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੰਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੋ ਵਾਰੀ ਫੱਟੜ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸਫਦਰਜੰਗ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਤੇ ਅਫਗਾਨਾ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਰੀਕ ਕੇ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਅਸਲੇ-ਬਾਰੂਦ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਉਸਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸੈਨਕ ਥਾਵੇਂ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ। ਅਫਗਾਨਾ ਵਿਚ ਭਗਦੜ ਜਿਹੀ ਮੱਚ ਗਈ। ਅਬਦਾਲੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਭੱਜ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
ਮਾਣੂਪੁਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਝਿਆ।
***