ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :-

ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ : ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ :: ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ

ਇਹਨਾਂ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਪਕੜ-ਪਛਾੜ ਭਰੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਸ ਮਹਾਂ ਪੰਕਾਰ, ਮੱਕਾਰ ਤੇ ਚਾਲਬਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਤੱਵ ਨਿੱਖੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ, ਉਹ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਸੀ। ਜਬਾਨ ਦਾ ਮਿੱਠਾ, ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਸਰੋਂ ਜਮਾਅ ਕੇ ਦਿਖਾਅ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਉਹ। ਨਾ ਉਹ ਈਰਾਨੀ ਸੀ, ਨਾ ਤੁਰਾਨੀ; ਨਾ ਸ਼ੀਆ ਸੀ, ਨਾ ਸੂਨੀ। ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉਤਲੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਡੇਗਨ ਦੇ ਆਪ ਉਚਾ ਉਠਣ ਲਈ ਚਾਪਲੂਸੀ, ਛਲ-ਕਪਟ ਤੇ ਧੋਖਾਧੜੀ ਹੀ ਉਸਦਾ ਈਮਾਨ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਪਰ ਵੱਲ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਹਰ ਵੇਲੇ ਅਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਟਾਕੀ ਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਘੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
 ਉਸਦਾ ਜਨਮ ਸ਼ਕਰਪੁਰ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੋ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਅੱਠ ਕੁ ਮੀਲ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਉਪਰ, ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਤ ਦਾ ਅਰਾਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾ ਚੁੰਨੂੰ ਸੀ। ਘਰੇ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਸੀ, ਚੂਹੇ ਖੜਮਸਤੀਆਂ ਕਰਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਚਪਨ ਲੰਘ ਕੇ ਛੋਹਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਘਰੋਂ ਨੱਠ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਜੀਆ ਬੇਗ ਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਫਸਰ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਨੌਕਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਿੱਠੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਚਾਪਲੂਸੀ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਅਫਸਰ ਦਾ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਉਹ ਖਾਸਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਸੀ ਤੇ ਜੀਆ ਬੇਗ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਪਰ ਚੁੰਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਘਰੇਲੂ ਨੌਕਰ ਦੇ ਬਜਾਏ ਕੁਝ ਹੋਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਤਾਰਾਂ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਬੰਧੁਆ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਮੁੱਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਰਬਲ ਹੋ ਉਠੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰਕੇ ਜੀਆ ਬੇਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਹਜ਼ੂਰ ਮੈਂ ਏਨੇ ਦਿਨ ਮਾ-ਬਦੌਲਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਏ। ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਸਵੱਲੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜਾਹਰ ਕਰੇ।”
ਜੀਆ ਬੇਗ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਜੀਵਨ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਤਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਦੇਖੇ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਬਣਨ ਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਸੈਨਕ ਦੇ ਪਦ ਤੋਂ ਅਫਸਰ ਦੇ ਪਦ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਕ ਸੈਨਕ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਘਰੇਲੂ ਨੌਕਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਕਾਂਗ ਵਿਚ ਮਾਲੀਆ ਉਗਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਮੁਲਾਜਮ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਬਾਨ, ਚੰਗੀ ਕਾਰਗੁਜਾਰੀ ਤੇ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ ਸਦਕਾ ਉਸਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਈ ਦੋਸਤ ਬਣਾ ਲਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਦਾ ਇਕ ਧਨੱਡ ਸੇਠ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਰਸੂਖ ਸੀ। ਲਾਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਹਲਕੇ ਦੇ ਪੰਜ ਛੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਉਗਰਾਉਣ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦਿਵਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਿਖਾਈ ਤੇ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਉਗਰਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ।
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਹੁਣ ਮਾਮੂਲੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਯੋਗ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪੈਰ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਪੌੜੀ ਉੱਤੇ ਟਿੱਕ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪਦ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਉਤਸਾਹ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ ਤੇ ਉਚਾ ਉਠਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵੀ ਤੀਬਰ ਹੋ ਗਈ। ਕਾਂਗ ਹਲਕਾ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਸੀ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਆਪਣਾ ਮਾਲੀਆ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਲੋਧੀ ਦੇ ਖਜਾਨੇ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਲਾ ਅਫਸਰ ਉਸਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਨ ਤੇ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਏਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲੇ ਦਾ ਲਗਾਨ ਲਾਹੌਰ ਖਜਾਨੇ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਵਰਗੇ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਤੇ ਧੁਨ ਦੇ ਪੱਕੇ ਆਦਮੀ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਅਸਰ-ਰਸੂਖ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਸੀ।
ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਜ਼ਿਲਾ ਅਫਸਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਝੱਟ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਖਜਾਨਾ ਅਫਸਰ ਰਾਹੀਂ ਨਵਾਬ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਏਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਿਲਾ ਅਫਸਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਰੱਖੀ ਕਿ ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਜਮਾਨਤ ਦੇ ਦਏ। ਜਮਾਨਤ ਲਾਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਨੇ ਫੌਰਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਵੀ ਲਾਲਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲੀ ਦਿਖਾਈ¸ ਜ਼ਿਲਾ ਅਫਸਰ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਾਇਬ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨੂੰ, ਜਿਹੜਾ ਫਾਰਸੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਆਪ ਅਣਪੜ੍ਹ ਸੀ।
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੇ ਜ਼ਿਲਾ ਅਫਸਰ ਬਣਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਈਰਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੀਆਂ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਗਦੜ ਮੱਚ ਗਈ। ਅਮਨ ਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਚੂਲਾਂ ਹਿੱਲ ਗਈਆਂ। ਖਾਸੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਵਾਪਸ ਈਰਾਨ ਪਰਤ ਗਿਆ ਤਾਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਅਮਨ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਏਨੀ ਲਗਨ ਤੇ ਮੁਸ਼ਤੈਦੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜਨ ਜੀਵਨ ਆਮ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਵਪਾਰ ਤੇ ਰੋਜਗਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਧੰਦੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੁੜ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਹ ਇਕ ਚਮਤਕਾਰ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਉਚਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।
ਦੁਆਬਾ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਆਬਾਦੀ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮੱਚੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਲਾਭ ਉਠਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ, ਬਾਘ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਵਰਗੇ ਸੁਯੋਗ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੁਆਬਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਸੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਿੰਜ ਨਿਬੜਿਆ ਜਾਏ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨੇਫਰੇ ਚਾੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਫੌਜਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।
ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਫੌਜਦਾਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਉਪਰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਸਫਲ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਦੁਆਬਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿੱਤਰਤਾ ਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਦੋ ਉਦੇਸ਼ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਸਨ¸ ਇਕ ਇਹ ਕਿ ਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਵੱਡੇ ਅਹੁਦੇ ਉਪਰ ਕੌਣ ਰਹਿਣ ਦਏਗਾ। ਦੂਜਾ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਨ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਦੂਹਰੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ। ਉਪਰੋਂ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦਾ ਨਾਟਕ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਅਲਿਖਤ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਗੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਲਾਹੌਰ ਖੇਤਰ ਭਾਵ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿਨ ਦਿਨ ਵਧੀ। ਉਹ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ ਪਰਤ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਅਮਨ ਬਹਾਲ ਹੋਣ ਦਾ ਰਹੱਸ ਵੀ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਦਰਸਾਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਉੱਥੇ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਹਿੰਦੂ ਅਫਸਰਾਂ¸ ਸ਼੍ਰੀ ਨਿਵਾਸ ਤੇ ਭਵਾਨੀ ਦਾਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਭੂਮੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾਓ। ਸਿੱਖ ਫੇਰ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਗਏ।
ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜਵਾਈ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਫੌਜਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਤਾਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਰਵੱਈਆਂ ਅਪਣਾਇਆ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਦੋਹੇਂ ਭਰਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦੇ ਨਾਇਬ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਵਿਚ, ਜਿਹੜਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਦੀਵਾਨ ਲਖਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਛੇੜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ।
ਪਰ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਲੀਮਾਜ ਬਾਗ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਨਵਾਬ ਬਣਨ ਨਾਲ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬੇ ਦਾ ਫੌਜਦਾਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੌਜਦਾਰੀ ਇਨਾਮ ਵਿਚ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦੀ ਨਵਾਬੀ ਮੰਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਘਬਰਾ ਗਿਆ। ਤਦ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਦਦ ਲਈ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕਮਰੂੱਦੀਨ ਨੂੰ ਵੀ ਖਬਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਭੇਜਿਆ ਹੈ।
ਉਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਵੱਲੋਂ ਲੜਿਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਹਾਰ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਮਾਣੂਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਫੱਟ ਵੀ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਫਦਰ ਜੰਗ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਫੌਜਦਾਰ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਫੌਜਦਾਰੀ ਫੇਰ ਮਿਲ ਗਈ।
ਹੁਣ ਉਹ ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਘੇਰਾ ਬੰਦੀ ਹਟਾਅ ਲੈਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਾ।
ਰਾਮ ਰੌਣੀ ਦੁਆਲੇ ਘੇਰੇ ਦੀ ਮੁੱਦਤ ਲੰਮੀਂ ਹੋ ਜਾਣ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਇਧਰ ਉਲਝਿਆ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਈਰਾਨੀ-ਦਲ ਜਾਂ ਤੂਰਾਨੀ-ਦਲ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਉਸੇ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਸਫਦਰ ਜੰਗ, ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਕੇ ਲਾਹੌਰ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਹੀਆ ਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਹੁਣ ਵੀ ਉਹਨੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਇਕੋ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੈਂ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਇਸਤਮਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ'। ਤੇ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਇਹ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਮੈਂ ਸ਼ਾਹ ਨਿਵਾਜ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹਾਂ'।
ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੁਪਨਾ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਜਿਵੇਂ ਉੱਲੂ ਤੇ ਚਮਗਿੱਦੜ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਹਨੇਰਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੂੰ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਅਮਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਉੱਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਹੀ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਕਲਪ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬੁੜਬੁੜਾਇਆ, 'ਰਾਹ ਦਾ ਇਹ ਰੋੜਾ ਵੀ ਹਟਾਉਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ।'
ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ।
***
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਸੰਬਰ 1752 ਵਿਚ ਤੀਜੀ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਲਾਮ-ਲਸ਼ਕਰ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਬਹਾਨਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਚਾਹਾਰ ਮੱਹਲ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਲਗਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਇਦਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਣੂਪਰ ਦੀ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ।
ਇਧਰ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ ਰੂਪੀ ਕੰਡਾ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਨਾਸੀਂ ਧੂੰਆਂ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗਾ ਤੇ ਉਹ ਮੁੜ ਇਧਰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।
ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਲਾਹੌਰ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਭੈ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਧਨੱਡ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਜੰਮੂ ਵੱਲ ਪਲਾਇਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਖਜਾਨਾ ਜੰਮੂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਣਜੀਤ ਦੇਵ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ 50,000 ਘੋੜਸਵਾਰ ਤੇ ਪਿਆਦੇ ਤੇ 400 ਤੋਪਾਂ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਰਾਵੀ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ 12 ਕੋਹ ਦੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੌਲਾ ਦੇ ਪੁਲ ਉਪਰ ਜਾ ਮੋਰਚਾ ਲਾਇਆ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਇਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਤਜਰਬਾਕਾਰ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡੀ ਕਿ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਰਾਵੀ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸ਼ਾਲੀਮਾਰ ਬਾਗ ਵਿਚ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਜਦੋਂ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਝੱਟ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੰਧ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਵਾਰ ਮੋਰਚੇ ਬਣਵਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਇਹ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਚੱਲੀ। ਅਬਦਾਲੀ ਕੋਲ ਤੋਪਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੰਨੂੰ ਇਹ ਆਸ ਲਈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮਦਦ ਆਵੇਗੀ, ਮੋਰਚਾ-ਬੰਦੀ ਕਰੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਘੇਰਾ ਬੰਦੀ ਦੇ ਲਮਕਾਅ ਦਾ ਸਿੱਟ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਲੀ ਮੀਲ ਤਕ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਨੌਬਤ ਇਹ ਆਈ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦੀਵਾ ਤਕ ਬਲਨੋਂ ਹਟ ਗਿਆ। ਅਨਾਜ ਤੇ ਚਾਰਾ ਲੱਭਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭਦਾ। ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਕੋਲ ਰਸਦ ਦੀ ਭਾਰੀ ਕਿੱਲਤ ਹੋ ਗਈ। ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਅਨਾਜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਦੋ ਸੇਰ ਵਿਕਣ ਲੱਗਾ। ਘੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਝੋਂਪੜੀਆਂ ਢਾਹ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਦਾ ਫੂਸ ਤੇ ਸਰਕੰਡਾ ਖਵਾਉਣਾ ਪਿਆ।
ਭੁੱਖ ਹੱਥੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਹਮਾਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੋਚੀ ਤੇ 4 ਮਾਰਚ 1752 ਨੂੰ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯੁੱਧ-ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਬੈਠਕ ਬੁਲਾਈ। ਉਸ ਵਿਚ ਦੋ ਰਾਵਾਂ ਸਨ। ਇਕ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਤੁਰੰਤ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸਨ। ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਸੀ ਕਿ 'ਸਾਡੇ ਵਧੇਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਇਧਰੋਂ ਉਧਰੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਜੁਝਾਰੂ ਤੇ ਤਜਰਬਾਕਾਰ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਣਗੇ। ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਤੇ ਭੈ ਸਦਕਾ ਉਜਾੜ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਰਸਦ ਦੀ ਕਮੀ ਤੇ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਖੇਮੇ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਏਗੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿੱਦਤ ਦੀ ਗਰਮੀ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏਗੀ। ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਉਸਨੂੰ ਸਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ¸ ਤਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਆਪ ਹੀ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। ਇੰਜ ਸਾਡਾ ਪਲੜਾ ਭਾਰੀ ਹੋਏਗਾ। ਬਿਹਤਰ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਤਦ ਤਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਏ।' ਇਹ ਰਾਏ ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ ਸੀ। ਪਰ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਇਕ ਮੰਸ਼ਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੂੰ ਰਸਤੇ 'ਚੋਂ ਹਟਾਅ ਕੇ ਤੇ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
“ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣਾ ਨਾ ਅਕਲਮੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹਾਦਰੀ।” ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧੀ ਤਰਕ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। “ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਚਾਲ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦੇਈਏ। ਉਸ ਵਿਚ ਹੌਂਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਹਮਲਾ ਨਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ? ਕਿਉਂ ਨਾ ਅਸੀਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਈਏ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹਰ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਧੂੜ ਵਿਚ ਰਲਾਅ ਦੇਈਏ।”
ਮਾਣੂਪਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਲੜਿਆ ਸੀ, ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਅਜੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਦੋ ਦੋ ਹੱਥ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਵੀ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ¸ ਇਸ ਲਈ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
ਮਕਬੂਲ ਬੂਟੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਘਮਾਸਾਨ ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਖਾ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਖਾਸ ਸਰਦਾਰ ਵਾਜਿਦ ਖਾਂ ਕਸੂਰੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਤਮਾਮ ਕਰ ਦਿਓ। ਵਾਜਿਦ ਖਾਂ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ  ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਥਾਵੇਂ ਢੇਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਖੇਡ ਖੇਡੀ ਕਿ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਹਟਾਅ ਲਈ। ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੁਗਲ ਸੈਨਾ ਵਿਚ ਭਗਦੜ ਮੱਚ ਗਈ। ਮੰਨੂੰ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।

ਅਗਲੀ ਦਿਨ ਮੰਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਹੌਂਸਲੇ ਨਾਲ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਫਾ ਗਲੇ ਵਿਚ ਲਮਕਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲੈਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵਧੀਆਂ ਨਸਲ ਦੇ ਘੋੜੇ, ਨਕਦੀ ਤੇ ਖਿਲਅਤ ਦਾ ਤੋਹਫਾ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਂ ਤੇ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੰਨੂੰ ਦਾ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਿਚ ਝਲਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਏ¸ 'ਹਾਰ ਗਏ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਮੁਕਾਬਲਾ ਤਾਂ ਯਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਖੂਬ ਕੀਤੈ'। ਅਬਦਾਲੀ ਉਸਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇਵਰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ।
“ਤੁਸਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਥਿਆਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸੁੱਟੇ ਬਈ?” ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਗੱਡ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਅਸਾਂ ਆਪਣੇ ਆਕਾ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।” ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਆਕਾ ਤੁਹਾਡੀ ਮਦਦ ਲਈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ?”
“ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਨੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਖਾਦਿਮ (ਸੇਵਕ) ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ।”
“ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਰਹਿਮ ਉੱਤੇ ਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕੀ ਸਲੂਕ ਕਰਾਂ?”
“ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵਪਾਰੀ ਓ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿਓ (ਫਿਰੌਤੀ ਲੈ ਲਵੋ), ਜੇ ਕਸਾਈ ਓ ਤਾਂ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿਓ ਤੇ ਜੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਓ ਤਾਂ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ।”
“ਤੁਹਾਡੇ ਉਪਰ ਖ਼ੁਦਾ ਦਾ ਫ਼ਜ਼ਲ ਏ। ਜਾਓ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕੀਤਾ।”
ਤੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਗਲ਼ੇ ਲਾ ਲਿਆ। ਫਰਜੰਦ ਖਾਂ ਰੁਸਤਮੇਂ ਹਿੰਦ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਖਿਲਅਤ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਪਗੜੀ ਆਪ ਬੰਨ੍ਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ।
ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਲੜੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਬੇਕਸੂਰ ਹਨ। ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਬੇਨਤੀ ਮੰਜ਼ੂਰ ਕਰ ਲਈ। ਜਿੰਨੇ ਮੁਗਲ ਸੈਨਕ ਕੈਦੀ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਨਾ ਜਾਏ।
ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਜਿੰਨਾਂ ਰੁਪਈਆਂ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਵੀ ਉਸਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਫੇਰ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜੀ ਸੰਧੀ ਹੋਈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੋਹੇਂ ਸੂਬੇ ਦੁਰਾੱਨੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਇਸ ਸੰਧੀ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ੂਰ ਕਰਵਾਉਣ ਖਾਤਰ, ਆਪਣੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੂਤ ਕਲੰਦਰ ਬੇਗ ਦੇ ਹੱਥ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸ ਉਪਰ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇੰਜ ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ, ਦੋ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਸਰਹੱਦੀ ਇਲਾਕੇ, ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ।
***