ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ : ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :-

ਪੰਜਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ : ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ
ਲੇਖਕ : ਹੰਸਰਾਜ ਰਹਿਬਰ :: ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ

ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉੱਜੜ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਸਾਰਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਖੇਰੂ-ਖੇਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਕੋਲ ਨਾ ਫੌਜ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਜਾਨਾ। ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉੱਜੜੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਇਹ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ 'ਹਕੂਮਤ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਲੋਕ ਕਰਨਗੇ।' ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤ੍ਰਬਕ-ਤ੍ਰਬਕ ਉਠਦਾ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵੱਸ ਚੀਕਣ ਲੱਗਦਾ, 'ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ...ਖਤਮ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ।' ਉਸਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਿਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚੋਂ ਝੱਗ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗਦੀ। ਉਹ ਬੇਵੱਸ ਸੀ। ਬੇਵੱਸੀ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦਾ ਹੈ?
ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਸੰਭਲੀ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ, ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉਪਰ ਜਬਰਦਸਤ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਡੱਲੇਵਾਲ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਜਿੰਨਾ ਸਾਮਾਨ ਸੀ, ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਢਾਅ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਖਾਸ ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸਿੱਖ ਫੇਰ ਭੱਜ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪੇ। ਗਸ਼ਤੀ-ਫੌਜ ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੀ। ਨੰਬਰਦਾਰਾਂ, ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਤੇ ਚੌਧਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਨਾਮ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਜ਼ਕਰੀਆਂ ਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਭੂਤ ਵਾਂਗ ਸਵਾਰ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ ਤੇ ਉਹ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਭੰਡਾਂ ਦੇ ਖਾੜੇ ਦੇਖਣ-ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਡੱਡੂ ਟਰਟਰਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਮੱਛਰਾਂ-ਮੱਖੀਆਂ ਤੇ ਭਮੱਕੜਾਂ ਦਾ ਖਾਸਾ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਮਰਾਸੀ-ਭੰਡਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹਾਸ-ਵਿਅੰਗ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ...:
ਇਕ ਮਰਾਸੀ, “ਅੱਲਾ ਤਾਲਾ ਦੀ ਕੁਦਰਤ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਵਾਂ ਕਿ ਇਹ ਏਨੇ ਮੱਖੀਆਂ-ਮੱਛਰ, ਕੀਟ-ਪਤੰਗੇ ਤੇ ਡੱਡੂ ਕਿੱਧਰੋਂ ਆ ਗਏ ਹੋਏ? ਨਾ ਇਹ ਬਾਰਿਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚੋਂ ਡਿੱਗਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਬਰਸਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਉਂ ਭਾਈ ਦੱਸ ਸਮਦਾ ਏਂ ਕਿ ਇਕੋ ਦਮ ਇਹ ਕਿਧਰੋਂ ਆ ਗਏ?” ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਪੱਛਣ ਲੱਗਿਆ।
ਦੂਜਾ ਮਰਾਸੀ¸ “ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਡੱਡੂ ਤੇ ਕੀਟ-ਪਤੰਗੇ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।”
ਤੀਜਾ¸ “ਮੰਨ ਲਿਆ ਕਿ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਇਹ ਲੰਮੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲਾਂ ਤੇ ਕਾਲੇ ਕਾਲੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵਹਿਸ਼ੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਏਨੀ ਤਾਦਾਤ 'ਚ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ?”
ਦੂਜਾ¸ “ਓਇ ਮੂਰਖਾ, ਅਕਲ ਦਿਆ ਦੁਸ਼ਮਣਾ। ਜਿਵੇਂ ਡੱਡੂ ਤੇ ਕੀਟ-ਪਤੰਗੇ, ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਓਵੇਂ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਤਲਾਅ 'ਚੋਂ...”
ਹਰੇਕ ਸਾਮੰਤੀ ਸ਼ਾਸਕ ਵਾਂਗ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਵੀ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਬਦੁਲ ਰਹਿਮਾਨ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਕ ਹੋਰ ਫੌਜਦਾਰ ਮੱਸਾ ਖਾਂ ਰੰਘੜ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮੱਸਾ ਖਾਂ ਕੱਟੜ ਮੁਤਸੱਬੀ ਤੇ ਉੱਜਡ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਮੰਜਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਡਾਹ ਲਿਆ। ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹ ਹੁੱਕਾ ਪੀਂਦਾ, ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦਾ ਤੇ ਨਾਚ-ਮੁਜਰਾ ਦੇਖਦਾ।
ਏਨੀ ਸਖਤੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬੁਲਾਕਾ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਵਾਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਨਹਾਉਣ ਆਇਆ। ਮੱਸਾ ਖਾਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਦਾ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਸੁਲਗ ਉਠਿਆ। ਉਸਦਾ ਜੱਥਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸੀ। ਬੁਲਕਾ ਸਿੰਘ ਬਿਨਾਂ ਇਸ਼ਨਾਲ ਕੀਤਿਆਂ ਤੁਰਤ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਿਆ ਤੇ ਬੀਕਾਨੇਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਤੇ ਮੱਸੇ ਰੰਘੜ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਦੀ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ।
“ਬੁਲਾਕਾ ਸਿੰਘਾ।” ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਰੋਹੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, “ਤੂੰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸਿੱਖ ਏਂ ਓਇ? ਤੂੰ ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਿੰਜ ਕਰ ਲਿਆ? ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਸਥਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੀਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ?”
ਬੁਲਾਕਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਰਦਨ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਝੁਕ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਵਾਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਥੇਦਾਰ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਸੁਰਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾ ਕੇ ਮੱਸੇ ਰੰਘੜ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਲਿਆਏ?”
“ਇਹ ਸੇਵਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਓ ਜੀ।”
“ਇਹ ਸੇਵਾ ਮੈਨੂੰ ਦਿਓ ਜੀ।”
ਦੋ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ ਇਕੱਠੇ ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ ਸਨ।
“ਵਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਫਤਿਹ...”  ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਇਹ ਦੋਹੇਂ ਸੂਰਮੇਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਤਰਖਾਨ ਸੀ। ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਮੰਡੀ ਕਾਮੋਂ ਵਿਚ ਤੇ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਮੁਗਲ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਇਕ ਥੇਲੇ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਠੀਕਰੀਆਂ ਤੇ ਉਪਰ ਸਿੱਕੇ ਭਰ ਲਏ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਦੇਣ ਆਏ ਹਾਂ।
ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉਦੋਂ ਬੜਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਇਕ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੱਸੇ ਨੇ ਨਾਚ-ਗਾਣੇ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਸਜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਠੀਕਰੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਥੈਲਾ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੱਸਾ ਖਾਂ ਨੇ ਥੇਲਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਗਰਦਨ ਝੁਕਾਈ, ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੰਨੇ ਚਿਰ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਥੇਲੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜੇ ਮੱਸਾ ਖਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਨਾਚ-ਮੁਜਰਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।
ਦੋਵੇਂ ਸੂਰਮੇਂ ਝਟਪਟ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਨੌਂ ਦੋ ਗਿਆਰਾਂ ਹੋ ਗਏ।
ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਭਾਈ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਛਿਪੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਣੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦੇ ਤੇ ਮੌਕਾ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਲਾ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਿਆ ਤੇ ਆਪਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ…:
“ਇਹ ਕੌਣ ਨੇ? ਕਿਤੇ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?”
“ਸਿੰਘ ਕਿੱਥੇ? ਉਹ ਤਾਂ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ...ਇਹ ਤਾਂ ਗਿੱਦੜ ਨੇ ਵਿਚਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਜਾਨ ਲੁਕਾਂਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਨੇ।” ਸਾਥੀ ਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਗੱਲ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੜੀ ਰੜਕੀ। ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਸਿੰਘ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਅਜੇ ਜਿਉਂਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਦੀ ਸਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਉਹਨਾਂ ਆਉਂਦੇ, ਜਾਂਦੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਗੱਡਿਆਂ ਉਪਰ ਇਕ ਆਨਾ ਤੇ ਖੋਤਿਆਂ ਉਪਰ ਭਾਰ ਉਪਰ ਇਕ ਪੈਸਾ ਵਸੂਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਏ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕੁਝ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਮੁਸਾਫਰ ਟੈਕਸ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨਾਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ...:
"ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੇ ਸਿੰਘ ਬੋਤਾ, ਹੱਥ ਹੈ ਸੋਟਾ
ਆਨਾ ਲਇਆ ਗੱਡੇ ਨੂੰ, ਪੈਸਾ ਪਰ ਖੋਤਾ।
ਆਖੋ ਭਾਈਓ ਖਾਨ ਨੂੰ, ਇੰਜ ਆਖੇ ਬੋਤਾ।"
ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਨੂੰ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ ਜਲਾਲੂਦੀਨ ਨੂੰ ਸੌ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆਏ। ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੀ ਇਹ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਾਥੀ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਤਰ ਆਏ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਇਕ ਸੋਟਾ ਫੜ੍ਹੀ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੌ ਸੈਨਿਕ। ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿਰ ਤਲੀ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪਿੱਠਾਂ ਜੋੜ ਲਈਆਂ ਘੁੰਮ ਘੁੰਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਵਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇਹ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣ ਰਹੇ ਜੀਅ ਤੋੜ ਕੇ ਲੜੇ। ਆਖਰ ਦੋ ਨਿਹੱਥੇ ਆਦਮੀ ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਸੌ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਖਮੀ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਖਾਂਦਾ-ਪੀਂਦਾ ਜੱਟ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਬਾਜ ਸਿੰਘ ਮਕਤਬ ਵਿਚ ਫਾਰਸੀ ਤੇ ਅਰਬੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ¸ ਘਰੇ ਵੇਦ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮਕਤਬ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੌਲਵੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਜ਼ ਦੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਸਿੱਖ ਮਜ਼ਹਬ ਵੀ ਕੋਈ ਮਜ਼ਹਬ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਡਾਕੂ-ਲੁਟੇਰੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਏ?” ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਹਬਾਜ ਚੁੱਪ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ, ਝੱਟ ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਜ਼ਹਬ ਵੀ ਕੋਈ ਮਜ਼ਹਬ ਹੈ, ਜੋ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਉਪਰ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਭਰਾ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ?”
ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਮੌਲਵੀ ਦਾ ਪਾਰਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਤੌਹੀਨ (ਬੇਅਦਬੀ) ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਹਬਾਜ ਨੂੰ ਕਾਜੀ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਜੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਅਸੂਲ ਸੀ, ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਫੇਰ ਮੌਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਾਹਬਾਜ ਨੇ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਮੌਤ ਕਬੂਲ ਲਈ। ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਏ, ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ।” ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਕਾਜੀ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਕਾਜੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਉਸਦੇ ਉਸ ਉਜੱਡ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਚਿੜ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਤੂੰ ਕਾਜੀ ਨਹੀਂ, ਕਸਾਈ ਏਂ...ਤੇ ਤੇਰੀ ਇਹ ਅਦਾਲਤ ਬੁੱਚੜਖਾਨਾ।” ਕਾਜੀ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਫਾਹ ਲਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ ਜਾਂ ਫੇਰ ਸਜ਼ਾਏ-ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਪਿਉ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਚਰਖੀ ਉਪਰ ਪੁੱਠਾ ਲਮਕਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। “ਬੋਲੋ, ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕੋਰੜੇ ਲਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਕੋਰੜਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ ਤਾਂ ਗਰਮ ਚਿਮਟਿਆਂ ਨਾਲ ਮਾਸ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ ਟਸ ਤੋਂ ਮਸ ਨਾ ਹੋਏ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇਹ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣ ਰਹੇ 'ਸਤਿਨਾਮ, ਸਤਿਨਾਮ' ਉਚਾਰਦੇ ਰਹੇ। ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸਨ¸
'ਸਿੰਘ ਸੂਰਾ ਸੋਈ ਕਹਾਵੇ
ਗਲ਼ ਖੰਜਰ ਨਾਲ ਕਟਾਵੇ।'
ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਤੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਧਰਮ ਬਦਲਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਤੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦੀ ਰੀਤ ਜਿਹੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਵੀਰਤਾ ਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਗਾਥਾ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।
ਜ਼ਿਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕੌਂਡਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜੱਥੇਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਵਾਲੇ ਕੰਨਿਆਂ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੌਂਡੇ ਹੀ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਧੁਮਧਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਹੀ ਬੁਲਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਨੇੜੇ-ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਤੇ ਮੇਲੀ-ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਪੱਟੀ ਦਾ ਹਾਕਮ ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਘਬਰਾਏ ਨਹੀਂ। ਘਬਰਾਉਣਾ ਕੈਸਾ? ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਤੇ ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਿਆ।
ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਹੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਨਾਲ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਜਬਰਦਸਤ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਸੈਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕੱਟ ਕੇ ਸਾਫ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਲ ਵੀ ਵਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ।
ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਨੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪੰਜਾਹ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਬਦਲਾ ਜਨਾਨੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬਹਾਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਕਮਰ ਕੱਸ ਲਈ। ਘਰ ਵਿਚ ਵੀਹ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੇ ਦੋ ਜਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਦੋ ਨੂੰ ਬਰਛੇ ਫੜਾ ਕੇ ਕੰਧ ਕੋਲ। ਬਾਕੀ ਜਨਾਨੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖੁਦ ਧਰਮ ਕੌਰ ਵੀ ਸੀ, ਨੇ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਉੱਤੇ ਇੱਟਾਂ-ਰੋੜਿਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਪਰਲੀ ਸਮਗਰੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਿਚ ਘੁਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਮ ਕੌਰ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਈ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਜਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦੀ ਹੋਈ ਅਖੀਰ ਧਰਮ ਕੌਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਤਲਵਾਰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ। ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕੰਮ ਨਿਬੜ ਗਿਆ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।  
ਜਿਉਂ ਹੀ ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਉਤਰਿਆ, ਧਰਮ ਕੌਰ ਚੁਕੰਨੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਫ਼ਰ ਬੇਗ਼ ਪਛਾੜ ਖਾ ਕੇ ਜਾ ਡਿੱਗਿਆ। ਮੁਗਲ ਸੈਨਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਘੋੜੇ ਉਪਰ ਲੱਦ ਕੇ ਭੱਜ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ।
ਪਹਿਲੀ ਜੁਲਾਈ 1745 ਨੂੰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਚੱਲ ਵੱਸਿਆ। ਉਪਰੋਕਤ ਘਟਨਾ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅੱਠ-ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਈ ਸੀ। 'ਹਕੂਮਤ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕਰਨਗੇ।' ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਭਵਿੱਖ ਬਾਣੀ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਆਈ ਤੇ ਇਹ ਉਸਨੂੰ ਸੱਚ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪੀ। ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਦਸ ਹਜਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇ ਹੋਏ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਬਰਬਰਤਾ, ਉਦੇਸ਼ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਤੋਂ ਹਾਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
-----------